De herontdekking van het Adoniscomplex
In 2002 schreef de Amerikaanse psychiater Harrison Pope ‘The Adonis Complex’, over de verborgen obsessie van jonge mannen met hun lichaam. Het boek maakte aanvankelijk veel los, maar geleidelijk aan ging het in de mainstream media toch weer voornamelijk over de traditionele worsteling van vrouwen met schoonheid en slankheid. De afgelopen 10 jaar is die druk op het uiterlijk onder invloed van social media sterk toegenomen. Een druk waarbij ook het mannenlijf opnieuw onder het vergrootglas kwam te liggen.
In het begin van de jaren ’80 waaide bodybuilding over uit Amerika. De documentaire Pumping Iron, met Arnold Schwarzenegger in de hoofdrol, was enkele jaren daarvoor een hit geworden en zette bodybuilding internationaal op de kaart, dus ook in Nederland. In 40 jaar tijd is fitness in Nederland uitgegroeid tot een ware industrie met zo’n 1800 fitnesscentra en 3 miljoen beoefenaars. Hoewel de sector in ‘goede shape’ verkeert, ziet het Mulier Instituut in het rapport ‘Fitnessbranche in Nederland’ nog wel enkele aandachtspunten, met name op het gebied van vakinhoudelijke scholing en begeleiding van fitnessbeoefenaars.
De cosmetische sporter
Hoewel ‘fit’ en ‘gezond’ de sleutelwoorden zijn voor de fitnessbranche, blijkt dat een grote groep jongvolwassen fitnessbeoefenaars naar het fitnesscentrum gaat vanwege ‘cosmetische’ motieven. De meest genoemde reden van jonge mannen om aan fitness te doen is, naast gezondheid, een strakker, groter en/of gespierder lichaam ontwikkelen. Een verlangen dat de afgelopen decennia lijkt te horen bij een verschuiving in waardepatronen van deugdzaamheid en degelijkheid, naar jeugdigheid, expressiviteit en authenticiteit (‘jezelf zijn’). De sportfilosoof Ivo van Hilvoorde en sportsocioloog Ruud Stokvis schetsen die ontwikkeling in hun boek ‘Fitter, harder en mooier’ en noemen ‘overgewicht’ en ‘narcisme’ als voornaamste cosmetische redenen om fitness te beoefenen. Dit laatste is nogal sterk gesteld, maar geeft wel aan dat de auteurs het uiterlijk zien als kernmotief van een grote groep fitnessbeoefenaars. Het SCP-rapport ‘Verschil in Nederland’ beschrijft in het hoofdstuk ‘Aantrekkelijk gezond’ het toegenomen belang van het uiterlijk in termen van ‘fysiek en esthetisch kapitaal’, die een voorsprong geven in persoonlijk welbevinden, relaties en betere carrièreperspectieven. De intrede van social media en de selfiecultuur heeft die druk op het uiterlijk sterk doen toenemen en niet iedereen is tegen die druk even goed bestand.
Adoniscomplex revisited
Onlangs bracht het NRC een speciale bijlage over de worsteling van jonge mannen met het eigen lijf onder de titel ‘Ziek gespierd’. Jongens vertellen over hun training, hun passie, maar ook over het sluipende gevaar depressief te worden door een voortdurende ontevredenheid over vermeende imperfecties van borst, schouders, armen of het ontbreken van een ‘sixpack’. De gelijknamige documentaire ‘Ziek gespierd’ werd opgevolgd door een discussiebijeenkomst in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam. Daar spraken de makers van de documentaire hun verbazing uit over de worsteling van jonge mannen met hun lichaamsbeeld, want het waren toch vooral meisjes en jonge vrouwen die zich zorgen maken over hun uiterlijk? Waarschijnlijk komt dat omdat jongens en mannen zich minder makkelijk kwetsbaar opstellen. Dr. Harrison Pope sprak in zijn boek, het Adoniscomplex, dan ook over ‘suffering in silence’. Zo’n beetje elke onderzoeker die meer wil weten over jonge mannen en het gebruik van anabole steroïden doet er goed aan zijn of haar zoektocht te beginnen bij Pope. In 2012 organiseerde Denemarken het internationale congres Sportvision waarbij voor het onderdeel doping en fitness diverse deskundigen werden uitgenodigd, waaronder Harrison Pope, die in zijn presentatie vooral inging op de culturele aspecten van het ideale lichaam en de Nederlandse psychiater Nienke Vulink die de biologische invalshoek van dwangmatig met je uiterlijk bezig zijn behandelde. Tijdens het congres werd ook het rapport 'Strategy for stopping steroids' gepresenteerd.
Kortom, de problematiek van jongens en mannen die te fanatiek dan wel obsessief met hun lichaam en uiterlijk bezig zijn is niet van zeer recente datum. Vooral het werk van Harrison Pope is hier baanbrekend geweest. De introductie van social media (Instagram, Facebook, e.d.) en de smartphone heeft de druk op het uiterlijk wel geïntensiveerd en een fenomeen in het leven geroepen als ‘influencers’. Een van de eerste en meest iconische fitness influcencers, een met sterke Adonistrekken, is wereldwijd bekend geworden als Zyzz. Onderzoeker Mair Underwood omschreef hem als iemand die ‘the aesthetic look’ in bodybuilding wilde promoten maar jonge mannen toch vooral ook wilde leren dat ijdelheid een positieve eigenschap is en je geen kans moet overslaan om dat te laten zien.
Goede begeleiding belangrijker dan ooit
Dat de lat voor de cosmetische sporter, zowel voor mannen als vrouwen, zo enorm hoog is komen te liggen, maakt dat er veel gevraagd wordt van de huidige fitnessprofessional. Hij/zij moet een gedegen kennis hebben van training en voeding, supplementen en doping, en dus ook rekening weten te houden met de schaduwzijden van fitness. Dat betekent tevens dat er een op fitness afgestemde vorm van lichamelijke opvoeding zou moeten worden ontwikkeld, waarbij aandacht wordt geschonken aan een gezond lichaamsbeeld. Het zou voor de professionalisering van de fitnessbranche een grote stap voorwaarts zijn.