Pijn in je portemonnee
Met enige regelmaat verschijnen er berichten in de media over peperdure supplementen die niet doen wat ze beloven, of die net zo goed of slecht zijn als je er tien keer minder voor hoeft neer te tellen. Met sluwe marketing en vertrouwend op het placebo-effect wordt de argeloze consument stiekem bij de neus genomen. De pijn die dat veroorzaakt is echter geen placebo. Die pijn …, die pijn is echt. We noemen het ‘portemonnee-pijn’. Mo money!
Supplementen kun je overal kopen, bij het Kruidvat of de drogist, bij een sportvoedingswinkel of de buurtsuper, gewoon online of bij wederverkopers die plots aan de bel staan te rukken met een pitch voor een nieuw, gaaf supplement en of je daar, voor een stevig bedrag, maar even op wilt intekenen. Alles voor je gezondheid! Recent kwam het consumentenprogramma Radar met een uitzending over een exclusief supplement dat niet zomaar bij de drogist te bekomen is. Dat moet wel heel bijzonder zijn. Voor ons is het de aanleiding om een van onze beste webberichten over het fenomeen placebo weer eens op te poetsen en aan te bieden. Gratis en voor niks! Doe er je voordeel mee.
Stukje historie
In de tweede wereldoorlog werkte de arts en onderzoeker Henry Beecher in een veldhospitaal onder moeilijke omstandigheden. Het kon zomaar gebeuren dat hij moest zorgen voor soldaten met gruwelijke verwondingen, en hij geen morfine had om ze te verdoven. In die situaties injecteerde hij zijn patiënten maar met zout water, en liet ze in de waan dat ze morfine hadden gekregen. En vaak werkte dat. Het idee alleen al dat ze een krachtige pijnstiller hadden gekregen verzachtte de pijn.
Later zou Beecher het placebo-effect als wetenschapper intensief bestuderen. Hij schreef in de jaren vijftig van de vorige eeuw een veel geciteerd artikel over het fenomeen, The Powerful Placebo. Daarin kun je lezen dat artsen al in de negentiende eeuw placebo’s gaven aan patiënten die leden aan denkbeeldige ziekten, of aan ziekten waarvoor geen behandeling bestond.
1. Hoe werkt een placebo?
Cruciaal in de werking van een placebo is de verwachting die de gebruikers van het placebo hebben. Als je verwacht dat iets werkt, dan werkt het ook. Dat heeft niets met goedgelovigheid te maken, maar met de manier waarop het lichaam werkt. Het lichaam anticipeert. Als je vecht tegen een infectie, en denkt dat je een antibioticum hebt gekregen, dan verhevigt je immuunsysteem zijn aanvallen op de ziekteverwekkers. Als je denkt dat je een stimulerend middel hebt gebruikt, dan stuurt je lichaam je spieren intensiever aan.
2. Zijn dieren vatbaar voor het placebo-effect?
Jazeker. Dat weten we onder meer dankzij dierstudies die de Amerikaanse immunoloog Robert Ader in de jaren tachtig en negentig uitvoerde. In die proeven behandelde Ader muizen met lupus, een auto-immuunziekte, met een middel die de ziekte afremde. Ader ontdekte dat, als de muizen eenmaal op het medicijn waren gaan reageren, hij net zulke goede resultaten boekte als wanneer hij dertig procent van zijn injecties met het medicijn verving door injecties met een placebo.
3. Dus het placebo-effect is een fysiologisch verschijnsel?
Ja, weten we dankzij het onderzoek van de Italiaanse fysioloog Fabrizio Benedetti, die is verbonden aan de universiteit van Turijn. Uit Benedettis onderzoek blijkt dat ‘verwachting’ significante en fysiek aantoonbare effecten in het lichaam veroorzaakt. Een placebo kan het immuunsysteem harder of juist minder hard laten werken, maar ook de werking van de hersenen veranderen en ontstekingen afremmen.
Benedetti deed bijvoorbeeld onderzoek naar de opwekkende effecten van stimulantia. Die verhogen vaak de concentratie van dopamine in de hersenen. Benedetti ontdekte dat mensen die denken dat ze een stimulantium hebben genomen ook meer dopamine gaan aanmaken. En inderdaad, als je een echt stimulantium inneemt, dan is een flink deel van de stijging van de dopaminespiegel in je hersenen het gevolg van de wetenschap dat je een stimulantium hebt gebruikt. Dopamine is een neurotransmitter die je een gevoel van genot, blijdschap, welbehagen geeft.
4. Werkt het placebo-effect ook in fitness en bodybuilding?
Nou en of. Dat weten we dankzij het onderzoek dat de Engelse bewegingswetenschapper Gideon Ariel in 1972 publiceerde. Ariel liet in die studie een dozijn mannelijke bodybuilders vier weken zo hard trainen als ze maar konden. Wie de grootste progressie maakte kon daarna op zijn kosten vier weken de anabole steroïde Dianabol gebruiken, beloofde hij de proefpersonen.
Zes atleten presteerden bovenmatig goed. Zij wisten het gezamenlijke gewicht waarmee ze konden bankdrukken, shoulder-pressen en military-pressen te verhogen met 11 kilo. In de 4 weken die volgden gaf Ariel de uitverkoren mannen een placebo. Desondanks gingen hun prestaties in de gym snel vooruit. In vier weken tijd nam het gezamenlijke gewicht waarmee de mannen konden bankdrukken, shoulder-pressen en military-pressen toe met maar liefst 45 kilo.
Ariels opmerkelijke resultaten werden een kwart eeuw later bevestigd door Engelse bewegingswetenschappers.
5. Werkt het placebo-effect beter bij goedgelovige mensen?
We hebben geen onderzoek kunnen vinden waaruit je dat zou kunnen afleiden. Volgens de studies werken placebo’s wel beter naarmate de gebruikers meer ervaring hebben met de echte medicijnen die door placebo’s worden vervangen. Hoe vaker je pijnstillers hebt gebruikt, des te beter werken placebo’s tegen de pijn. Hoe vaker sporters effectieve supplementen hebben gebruikt die de spiergroei versnellen, zoals creatine, des te beter zullen ze reageren op een onzinsupplement waar geen enkele werkzame stof inzit. Dat betekent dat het voor fitnessfanaten, bodybuilders en afslankers niet eenvoudig is om op basis van de eigen ervaringen te achterhalen of een supplement nou werkt of niet.
6. Is het ene placebo-effect werkzamer dan het andere?
De werking van een placebo is groter naarmate je er meer van inneemt. Vier placebopillen op een dag werken beter dan één. Ook de kleur van een placebo speelt een rol van betekenis. Rode en gele capsules hebben bijvoorbeeld een sterkere oppeppende en opwekkende werking dan capsules met andere kleuren. Blauwe placebo’s hebben daarentegen juist een sterkere rustgevende en kalmerende werking dan placebo’s met andere kleuren.
Een andere factor is de sociale context. Een placebo werkt beter als de gebruiker wordt omringd door mensen die hem vertellen dat het supplement (lees: placebo) werkt. Er zijn bovendien aanwijzingen dat het placebo-effect in de voorbije jaren steeds sterker is geworden. Tussen 1980 en 2005 zou het placebo-effect zo ongeveer zijn verdubbeld, hebben Duitse farmacologen wel eens berekend. Dat komt waarschijnlijk door het mediabombardement met berichten over de positieve effecten van medicijnen. Als je websites, TV-programma’s en magazines mag geloven is voor elk probleem een pil. Daardoor zijn de verwachtingen die de meeste mensen van pillen hebben toegenomen – en daarmee ook het placebo-effect.
7. Werkt een placebo-effect ook als je weet dat je een placebo slikt?
Ja, ontdekte Ted Kaptchuk van Harvard Medical School. In 2010 publiceerde Kaptchuk een onderzoek waarin hij mensen met het prikkelbare darmsyndroom een placebo gaf, en een andere groep helemaal niets. Kaptchuk vertelde zijn proefpersonen dat ze pillen kregen zonder werkzame stoffen, en dat hij zich afvroeg of ze daardoor misschien minder last van hun ziekte zouden hebben. En dat bleek zo te zijn.
Wat moet je hiermee?
We hebben het hierboven al gezegd, en we herhalen het nog maar eens. Of je nu supplementen neemt die je spiergroei moeten versnellen of supplementen die vetverlies in de hand moeten werken, door het placebo-effect is het erg moeilijk om op basis van je eigen ervaring te achterhalen of een supplement werkt. Ook al slik je iets waar geen enkele actieve stof in zit, de kans is groot dat je desondanks iets van een positief effect zult merken. En laten we wel wezen: het gros van de supplementen op de markt werkt niet of maar een verwaarloosbaar beetje. De supplementenindustrie bestaat bij de gratie van het placebo-effect.
Daarmee willen we niet zeggen dat het ‘dus’ in orde is om alles maar te slikken wat je tegenkomt. Wij staan sceptisch tegenover het nut van supplementen. In de praktijk leiden ze de aandacht vaak af van dieet, herstel en training – en daar is in 99 procent van de gevallen nu eenmaal meer winst te behalen dan van suppletie. Maar goed, er zijn wel degelijk een paar supplementen die hun waarde in wetenschappelijke studies hebben bewezen. Dat suppletie met creatine, bèta-alanine, cafeïne en eiwitten effectief kan zijn staat inmiddels wel vast. Daarnaast zijn er nog een aantal supplementen waarvan het waarschijnlijk is dat ze werken, zoals HMB, leucine en BCAA’s. Als je die supplementen gebruikt, profiteer je uiteraard ook van het placebo-effect, maar ook van hun waarschijnlijke werking.
Het pitchen van producten waar je pijn van in je portemonnee krijgt is een oud verdienmodel.