De toenemende druk op het uiterlijk
Door Hans Wassink & Bart Coumans
Geachte Dopingautoriteit,
Een jaar of tien geleden las je vaak over het Adoniscomplex, dat jongens en mannen heel erg met hun uiterlijk bezig waren en uren per dag in de sportschool aan de gewichten hingen. Tegenwoordig hoor je daar niet zoveel meer over, gaat het vaker over vrouwen en cosmetische chirurgie. Maar mannen moeten tegenwoordig toch ook gespierd zijn en een wasbordje hebben? Ik heb de indruk dat alle mannen tussen de 16 en 60 daarmee bezig zijn. Wat ik eigenlijk bedoel is, is dat Adoniscomplex overgewaaid of speelt het nog steeds en is het misschien toegenomen?
Alvast bedankt voor jullie antwoord.
P.
Beste P.,
Die aandacht voor het Adoniscomplex begon echt op gang te komen nadat de vooraanstaande Amerikaanse psychiater Harrison Pope in 2000 het boek ‘The Adonis Complex: The Secret Crisis of Male Body Obsession’ publiceerde. Hij constateerde, dat meer dan ooit mannen dezelfde druk voelen die vrouwen al zoveel langer voelen, namelijk de druk er lichamelijk perfect uit te zien. Het boek beschrijft hoe een deel van de mannen op een obsessieve manier met hun lichaam bezig is. Ze willen er uitzien als een perfect (af)getrainde bodybuilder en zijn bereid om alles te doen om dat te bereiken. Tegelijkertijd zijn ze niet in staat objectief te oordelen of hun lichaam inderdaad het klassieke ideaal van Adonis al heeft bereikt. Eén van de kenmerken van het Adoniscomplex is dat degenen die eronder gebukt gaan, vinden dat hun lichaam nog lang niet de perfectie heeft die ze nastreven. Ongeacht hoe groot, breed en sterk deze mannen er ook uitzien, in de spiegel blijven ze de reflectie van een iel mannetje waarnemen. Het gat tussen waarneming en werkelijkheid dwingt hen ertoe voortdurend met training, voeding, supplementen en ook anabole steroïden aan de slag te gaan om de minkukel in de spiegel te laten verdwijnen. Het mannetje wil echter van geen wijken weten. Deze kenmerken lijken erg op die van eetstoornissen als anorexia en boulimia nervosa. Door deze overeenkomsten staat het Adonis-complex ook wel bekend als megarexia, een variant van body dysmorphic disorder (BDD), een stoornis in het lichaamsbeeld.
De toenemende druk op het uiterlijk
Psychiater Pope en collegae zouden het Adoniscomplex graag opnemen in het DSM-IV, een classificatie voor psychische stoornissen, dat is
ontwikkeld door de American Psychiatric Association. Door internationaal dezelfde criteria af te spreken voor psychiatrische aandoeningen wordt onderzoek naar en communicatie over psychische
stoornissen duidelijker en betrouwbaarder. Helaas voor Pope moet er nog veel onderzoek gedaan worden naar deze (Adoniscomplex) specifieke variant van body dysmorphic disorder.
Neemt niet weg, dat hij wel een zenuw te pakken had, want de druk om er goed uit te zien is de afgelopen 20 jaar enorm toegenomen. Omdat de druk op het uiterlijk bij vrouwen klassiek hoog is, gaat
de meeste aandacht nog steeds uit naar hoe vrouwen daaronder lijden. In Nederland wil 78 procent van de vrouwen iets aan haar lichaam doen, zo blijkt uit een onderzoek van Trendbox. In 2000 bedroeg
dat percentage nog 68 procent en 66% procent daarvan zei direct over te gaan tot het laten verrichten van cosmetisch chirurgische ingrepen als hen dat niets zou kosten. En kost het wel wat, dan
overweegt nog steeds een op de vijf Nederlandse vrouwen een cosmetische ingreep, zo blijkt het onderzoek van het cosmeticamerk Dove. Overigens blijkt uit onderzoek dat bij maar liefst 25% van de
vrouwen die de gang maken naar de cosmetische chirurg, er achterliggende psychische problematiek bestaat.
Een precieze definitie van de druk op het uiterlijk valt misschien moeilijk te geven, maar kan toch als volgt worden omschreven: ‘Door maatschappelijke omstandigheden, reclame, film, mode en
omgeving de neiging hebben je te conformeren aan ideale en/of verleidelijke lichaamsbeelden’. Dat voor die lichaamsbeelden doorgaans ‘modellen’ worden gebruikt, waaraan slechts een zeer klein
percentage van de bevolking aan voldoet, moge bekend zijn. Minder bekend – of misschien moeten we sinds de documentaire ‘Beperkt Houdbaar’ (maart 2007) van VPRO’s documentairemaaktster Sunny
Bergman zeggen ‘tot voor kort minder bekend’- is, dat ook die modellen ingrijpend bewerkt zijn met Photoshop om de graad van perfectie te bereiken, die zelfs deze topmodellen niet van nature in
huis lijken te hebben. In haar documentaire heeft Bergman ook kritiek op de Nederlandse tijdschriften die allemaal zeer creatief van het programma Photoshop gebruik maken. Met dit
beeldbewerkingsprogramma is het mogelijk foto's dermate aan te passen dat het model er zeer overtuigend en mooi uitziet, terwijl het bijna niet meer lijkt op de werkelijkheid. Door alle rimpels,
lijnen en andere oneffenheden te verbloemen, kleuren toe te voegen, tailles te 'verslanken' en borsten en heupen digitaal te verbreden ontstaat een niet realistisch schoonheidsideaal. In de
documentaire reist Bergman af naar Amerika, waar ze een aantal kerngezonde, mooie jonge meiden interviewt, die vinden dat ze rijp zijn voor diverse cosmetische ingrepen. Bergman, ooit zelf
fotomodel, brengt een bezoek aan een Amerikaanse cosmetische chirurg in Los Angeles, die haar voor een kleine 25.000 dollar aan cosmetische operaties wil aansmeren, waaronder het verfraaien van de
schaamlippen door een deel ervan weg te snijden, om zo meer een ‘Playboy look’ te krijgen. Hij vertelt daarbij met zichtbaar genoegen dat zijn praktijk zo goed loopt dat hij over enkele jaren kan
gaan rentenieren. Iedere medische terughoudendheid blijkt bij deze cynische geneeskundige te ontbreken.
Na een herhaling van de documentaire ‘Beperkt Houdbaar’ doen een aantal bladen als Viva, Yes, Top Santé, Psychologie Magazine en Opzij mee aan Sunny’s oproep tot ‘Photoshopvrij’ bladen maken. Meer
dan een half miljoen mensen hadden naar haar documentaire gekeken, en dat mag, zeker met het oog op het late tijdstip van uitzending (22.50) bijzonder heten. De discussie over onrealistische en
ongezonde lichaamsbeelden staat sindsdien, zeker waar het vrouwen betreft, weer hoog op de agenda. Naar schatting worden er in Nederland bij vrouwen jaarlijks 100.000 cosmetische ingrepen verricht.
Omdat de meeste cosmetische ingrepen niet door de verzekering worden vergoed, worden ze ook niet geregistreerd en dat maakt schatten heel moeilijk.
Maakbare mannen
Zoals Pope betoogt in zijn boek ‘The Adonis Complex’ ontsnappen ook mannen niet aan de toenemende druk op het uiterlijk. Sterker nog, ze zijn aan een
inhaalslag bezig. We vertalen een stukje uit het boek van dr. Pope: ‘Meer dan ooit, worstelen mannen met de enorme druk om er lichamelijk zo perfect mogelijk uit te zien, een druk die vrouwen al
eeuwen kennen.Van dwangmatige krachttraining tot steroïdengebruik, van haarimplantaten tot cosmetische chirurgie, een groeiend aantal mannen is bezig een zo perfect mogelijk uiterlijk te
ontwikkelen, dat de grens van het normale geregeld wordt overschreden. De obsessie met het uiterlijk, die we hier het Adonis Complex noemen, verspreidt zich over alle leeftijden en alle lagen van
de bevolking.’ Pope meent dat je rustig van een door het uiterlijk geobsedeerde cultuur kunt spreken, waarbij, zo meent hij, ‘de ernstigste vormen net zo ingrijpend en gevaarlijk zijn voor de
gezondheid als eetstoornissen als anorexia zijn voor meisjes en vrouwen.’
En inderdaad, wanneer je de geïdealiseerde beelden van mannen in tijdschriften, commercials en films bekijkt, dan kan het niet missen dat de huidige ‘ideale mannenfysiek’ drie keer zo gespierd is
als de seksegenoot die 25-30 jaar geleden grote belangstelling genoot. Bruce Lee, Arnold Schwarzenegger en Sylvester Stallone hebben navolging van een heel leger actiehelden gekregen van Jean
Claude Van Damme -‘the muscles from Brussels’- tot aan Vin Diesel en worstelaar/filmster Dwayne ‘The Rock’ Johnson. Ook de in zuurstokkleurige apepakjes gehesen soul brothers uit de jaren zeventig
hebben plaats gemaakt voor zwaar opgespoten gangsta rappers als 50 cents en LL Cool J. Net als in de rest van de Amerikaanse cultuur wordt ook in de huidige rap scene het ‘perfecte lichaam’
aanbeden. ‘I changed the game, I got ‘em doing stomach crunches’, rapt de coole gast in een van zijn nummers. Zijn albums van de laatste jaren tonen hem steevast met ontbloot massief bovenlichaam.
En wat te denken van de nieuwe James Bond, Daniel Graig, te bewonderen in ‘Casino Royale’ (2006)? Ook het toppunt van Britse behoudzucht moest zwaar onder het ijzer om tussen alle hedendaagse
actiehelden een niet al te schlemielig figuur te slaan. Aangezien Graig voor totaal vijf Bondfilms heeft getekend, zal de 40 jarige acteur de komende 6-8 jaar nog flink moeten zwoegen in het
krachthonk. De tijd dat je na je 40e rustig kon uitbuiken lijkt definitief achter ons te zijn.
Volgens Pope maakt het mediabombardement van gespierde bodybuildinglichamen dat mannen steeds slechter over hun eigen lichaam zijn gaan denken. Amerikaanse psychologen van zijn (psychiater Harrison
Pope) onderzoeksgroep deden een test die weinig te raden overliet. De onderzoekers lieten twee groepen proefpersonen dertig dia’s zien van advertenties uit populaire tijdschriften en
kledingcatalogi. De dia’s van de ene groep waren van gespierde en getrainde mannenlichamen en op de dia’s voor de andere groep waren geen sportschoollijven te zien. De groep die het eigen lichaam
moest vergelijken met ‘bodybuilders’ dacht beduidend minder over het eigen lichaam dan de groep die geen heel gespierde mannen ter vergelijking aangeboden had gekregen. De resultaten verontrustten
de onderzoekers. Als dertig dia’s al zo’n effect hebben, wat is dan het effect van een levenslange blootstelling aan een bombardement van dit soort beelden? Dan dwing je mannen bijna anabole
steroïden te gaan gebruiken, was de conclusie.
Oorzaak en gevolg
Naast een beeldenstroom in de media van dubbelgespierde mannenlijven, die veel ontevredenheid met het eigen lichaam creëren, ziet Pope de oorzaak van het verlangen bij mannen naar een perfect
lichaam vooral ook bij de emancipatie van de vrouw, waardoor de rol van de man als kostwinner, beschermer en hoofd van het gezin flink is afgebrokkeld. Het belang van het uiterlijk is daardoor
toegenomen. De man is van ‘pater familas’ verworden tot lustobject (zie voor populaire uitingen daarvan, zie male strippers als ‘The Chippendales’, ‘the London Knights’) en het zit hem niet lekker.
Het uiterlijk moet de verminderde status van de man dus compenseren. Ook de beroemde Nederlandse socioloog Abraham de Swaan liet zich in een recent artikel in de Volkskrant dat handelde over de
teloorgang van de status van de man in die geest uit: ‘Ik geloof ook wel dat veel mannen zullen proberen gespierder te worden.’ En de onderzoeker prof.dr. Jan Latten (sociaal demograaf) voorspelt
in zijn boek ‘Liefde à la Carte’ een samenleving waarin vrouwen de dienst uitmaken. Vrouwen raken hoger opgeleid dan ooit, en ‘mannen worden minder gewild.’. Een andere maatschappelijke
ontwikkeling die de druk op het uiterlijk opvoert, is de zogeheten ‘seriële monogamie’, wat in gewoon Nederlands betekent dat mensen in de loop van hun leven meerdere relaties hebben in plaats van
het klassieke gouden huwelijk. Mannen zullen steeds opnieuw aan de bak moeten proberen te komen in een cultuur waarin het uiterlijk een steeds grotere rol lijkt te spelen.
Misschien dat sommige mannen door die hoge druk doorslaan. Naar schatting zijn er in Nederland tussen de 50.000 en 100.000 mannen obsessief bezig met hun lichaam (bron: Zembla). Men’s Health deed
een enkele jaren geleden onderzoek naar gedrag en houding van Nederlandse mannen en vooral de manier waarop hij omgaat met zijn uiterlijk. Uit het onderzoek is gebleken dat veertig procent van de
mannen zich wel eens zorgen maakt over zijn uiterlijk. Bijna vijftig procent let op zijn calorieën bij het eten en zeventig procent van de mannen is ontevreden over zijn buik. Zestig procent van de
alleenstaande mannen wil meer spieren. Mannen met een relatie zijn wat minder kritisch (de druk is even van de pan). In hoeverre mannen door deze maatschappelijke ontwikkelingen vaker naar anabole
steroïden zullen grijpen is de vraag. Feit is in ieder geval dat er voor mannen minder drempels lijken te zijn om te proberen met anabolen die felbegeerde fysiek op te kweken dan er voor vrouwen
zijn om zich naar de cosmetische kliniek te begeven. Immers, kosten en expertise (chirurg) vormen een grotere belemmering dan zelf met pil en spuit aan de slag te gaan (hoe onverstandig en
risicovol ook). Onderzoek zal moeten leren in hoeverre een toenemende druk op het uiterlijk gepaard gaat met een toenemend gebruik van anabole steroïden.