Anna Bolica. Effecten van androgene-anabole steroïden op vrouwen

Door Bart Coumans en Rens van Kleij

Beste NeCeDo,

Ik ben een vrouwelijke bodybuilder en train tot dusver clean. Vanwege achterblijvende resultaten overweeg ik al een tijdje anabolen te gaan gebruiken. Alleen ik wil straks niet opgescheept zitten met allerlei lichamelijke veranderingen die niet meer terug te draaien zijn. Welke anabolica kun je als vrouw het beste gebruiken en in welke doseringen? Wat zijn nu precies de bijwerkingen en welke zijn onomkeerbaar? Ik heb wel eens op internet gelezen dat je het beste Anavar(R), Deca-Durabolin (R) of Primobolan (R) kunt gebruiken. Klopt dat?

Alvast bedankt,

V.

Beste V.,

Terugkijkend op alle voorgaande artikelen in onze no-nonsense rubriek blijkt dat er niet tot nauwelijks aandacht is geweest voor vrouwelijke sporters. En dat is niet terecht. Hoewel het gros van de lezers van Sport & Fitness man is, wordt dit blad ook door vrouwen gelezen die actief zijn in bodybuilding. Daarom staan we nu uitgebreid stil bij de effecten van anabolica op vrouwen.

Weinig wetenschappelijk onderzoek

Het NeCeDo baseert de informatie in deze rubriek altijd op de meest recente wetenschappelijke kennis aangevuld met bevindingen uit de praktijk. Het merendeel van het wetenschappelijk onderzoek kiest de man als studieobject. Niet alleen om die reden komt de vrouw er ten aanzien van dit onderwerp bekaaid van af. Onderzoek naar effecten van anabolica bij vrouwen stuit op grote(re) ethische problemen. Dit komt omdat de effecten heftiger en vaak onomkeerbaar zijn. Informatie over de effecten van anabolica bij vrouwen komen daarom uit onderzoeken:
- bij vrouwen met een door ziekte verhoogde testosteronspiegel (zoals het polycysteus ovarium syndroom (PCO-syndroom*),
- bij transseksuelen (in dit geval vrouwen die man willen worden) en
- waarbij men vrouwelijke sporters heeft ondervraagd en/of onderzocht die anabolica gebruiken of gebruikt hebben.

Er bestaan echter wel verschillen tussen deze groepen. Zo wordt bij transseksuelen (van vrouw naar man) het testosterongehalte naar het niveau van mannen gebracht. Bij vrouwelijke sporters die anabolica gebruiken zijn de doseringen vaak twee maal zo hoog in vergelijking met het normale mannelijke testosterongehalte en daarmee zo'n 30 maal zo hoog als het normale vrouwelijke gehalte. Tot deze laatst genoemde groep behoren ook vrouwelijke sporters uit de voormalige DDR. In de DDR bestond een sportcultuur waarbij het bijna regel was om sporters op allerlei manieren te "unterstützen". Uit diverse openbaar gemaakte geheime rapporten bleek, dat veel vrouwelijke sporters (ook meisjes) systematisch anabolica kregen toegediend.

Ontwikkeling tot man of vrouw

Mannen verschillen genetisch van vrouwen. Zo'n zeven weken na de bevruchting begint de mannelijke foetus testosteron te produceren. Onder invloed van testosteron ontwikkelt het mannelijk geslachtsorgaan zich. Bij de vrouwelijke foetus ontwikkelt het geslachtsapparaat zich pas na 3 maanden. Wanneer de vrouwelijke foetus in die eerste 3 maanden van de zwangerschap wordt blootgesteld aan testosteron dan zal het zich vermannelijken. Dit was de reden dat DDR-vrouwen die anabolica gebruikten ook aan de pil moesten om zodoende zwangerschappen te voorkomen. In geval van een onverhoopte zwangerschap dan werden deze onderbroken vanwege het risico op stoornissen van het ongeboren kind.

Productie van testosteron

Hoewel testosteron een mannelijk geslachtshormoon is produceren vrouwen dit hormoon ook, alleen in veel geringere mate. Tot de puberteit zijn de hormoonniveaus laag en zijn er niet zo veel verschillen tussen jongens en meisjes. Het grote verschil in testosteronniveau tussen mannen en vrouwen treedt met name op tijdens de puberteit.
Onder invloed van hormonen uit de hypofyse (een klier gelegen in de hersenen) worden in de puberteit de geslachtshormonen in grotere hoeveelheden gemaakt. Bij de jongens schiet het testosterongehalte flink omhoog. Het testosteron wordt geproduceerd in de zogenoemde tussencellen van Leydig in de zaadballen. Meisjes krijgen grotere hoeveelheden van de vrouwelijke geslachtshormonen, de zogenaamde oestrogenen en progesteron. Maar ook de productie van testosteron in de bijnieren en de eierstokken neemt bij meisjes in de puberteit iets toe. Dit heeft vooral een toename van de lichaamsbeharing tot gevolg.
Bij mannen schiet het gemiddelde testosterongehalte in de puberteit van 10 ng/ml (= nanogram per milliliter) naar 600 ng/ml. Bij vrouwen ligt het gemiddelde op 0,35 ng/ml. Het meeste testosteron is in het bloed gebonden aan eiwitten. Daarnaast komt het ook vrij in het plasma voor. Naast meer gebonden testosteron hebben mannen 40 keer meer vrij testosteron in het bloed in vergelijking met vrouwen (zie tabel 1).

 Tabel 1.  Verschillen in testosteron tussen volwassen mannen en vrouwen

*   ng = nanogram (10^-9 gram)

** pg = picogram (10^-12 gram)

Effecten anabolica op vrouwen

Vrouwen hebben, net als mannen, testosteronreceptoren in hun lichaam. Deze zitten op diverse plaatsen in het lichaam vergelijkbaar met die bij mannen. Het vrije testosteron gaat op deze receptoren zitten en kan dan zijn werking hebben. Door de lage testosteronspiegels bij vrouwen zijn de receptoren nauwelijks bezet. Zodra een vrouw meer testosteron en/of anabolica in haar lichaam krijgt, zullen meer of zelfs alle receptoren bezet raken. Dit heeft grote gevolgen.

Net als bij mannen treden er bij vrouwen zowel anabole (spieropbouwende) als androgene (vermannelijkende) effecten op. In tegenstelling tot mannen zijn bepaalde effecten bij de vrouw van blijvende aard.
Spiermassa en spierkracht nemen bij anabolicagebruik toe, met name als er flink getraind wordt. De vetmassa neemt af en de vetverdeling wordt meer zoals die bij mannen. Ook de borsten kunnen kleiner worden. In de meeste gevallen vindt er een verdieping van de stem plaats. Testosteron en anabolen bevorderen de groei van het kraakbeen van het strottenhoofd. Hierdoor worden de stembanden langer waardoor de stem lager wordt. Dit kan binnen enkele weken gebeuren. De stem wordt in eerste instantie heser en vervolgens dieper. Hierdoor lijkt het in het begin op een verkoudheid. De veranderingen zijn echter blijvend van aard. Dat geldt ook voor clitorisvergrotingen. Door AAS-gebruik kan de clitoris in lengte en diameter toenemen. Ook die veranderingen zijn permanent.
Er treden ook veranderingen in beharing op. Het beharingspatroon wordt mannelijk. Het schaamhaar groeit door over de onderbuik, er groeien meer haren op benen en armen en ook symptomen van baardgroei worden gezien. Naast haargroei kan er soms ook haarverlies ontstaan. Het gaat dan om kale inhammen boven de slapen. Ook de huid wordt dikker /grover en er kan (soms ernstige) acne (= puisten) ontstaan. Verder kunnen er menstruatiestoornissen optreden. Hoewel er een verminderde vruchtbaarheid is kun je wel degelijk zwanger raken met bovendien het risico op vermannelijking van de vrouwelijke foetus.
Naast deze lichamelijke effecten hebben anabolica ook invloed op de psyche en het gedrag. Gebruik kan leiden tot een toename in agressie en een verhoogde seksuele aandrang. Wat niet zo bekend is, is dat gebruik kan leiden tot een beter ruimtelijk oriëntatievermogen (bij mannen beter ontwikkeld) en een vermindering in verbaal vermogen (bij vrouwen beter ontwikkeld). In tabel 2 is een overzicht gegeven van de mogelijke effecten van anabolengebruik bij vrouwen.

Tabel 2.  Mogelijke effecten anabolengebruik bij vrouwen

Nederlands onderzoek bij vrouwelijke bodybuilders

Hoewel het al weer enige tijd plaatsvond geleden is is tijdens het NK bodybuilding in 1994 een onderzoek verricht naar het gebruik van prestatieverhogende middelen**. Ook vrouwelijke bodybuilders (zowel wedstrijd als recreatief) deden mee aan dit onderzoek waarbij middels een vragenlijst informatie werd verkregen. Van de groep vrouwen (59 in totaal) die meedeed aan het onderzoek bleek 17% ooit anabolica gebruikt te hebben. Voor diegenen die aan wedstrijden meededen was dit 57%. Zo'n 38% gebruikte meerdere soorten anabolica tegelijkertijd. Motieven om te gebruiken waren: verwachte toename in spiermassa en kracht, afname in lichaamsvet, intensiever kunnen trainen en sneller herstellen. Zo'n 90% van de vrouwen die gebruikten gaf aan last van bijwerkingen te hebben. Bijwerkingen die gerapporteerd werden waren:
- Acné (bij 50% van de gebruikers)
- Vocht vasthouden (40%)
- Toename haargroei (30%)
- Hoge bloeddruk (20%)
- Verhoogde seksuele aandrang (20%)
- Overmatig zweten (20%)
- Verhoogde agressie (20%)
- Haaruitval (10%)
- Hartklachten (10%)

Het wel of niet optreden van bijwerkingen hangt af van de gevoeligheid van de vrouw, van de mate van gebruik (inclusief het type anabolica). Naast de bijwerkingen die men zelf rapporteerde, mag aangenomen worden dat er ook niet zichtbare effecten optreden. Het gaat om een toename in bloedvetten, een ongunstiger cholesterolprofiel in het bloed, hoge bloeddruk en leverstoornissen.

Typen anabolica

Je hebt anabolica in allerlei soorten en maten. Alle anabolica hebben zowel anabole als androgene effecten én brengen risico's voor de gezondheid met zich mee. Voor vrouwen zijn de sterk androgene anabolica, oftewel de sterk vermannelijkende anabolica, helemaal nadelig. Het gaat dan om de 5-alfa-DHT middelen. Voorbeelden hiervan zijn Anavar (R) (oxandrolon) en Primobolan (R) (metenolon).

Pro-hormonen werken ook androgeen

Gezien het aantal en de aard van de bijwerkingen van anabolica kan dit er toe leiden dat naar alternatieven wordt gezocht. Hierbij wordt soms gedacht aan pro-hormonen (ook wel precursors genoemd). Dit zijn de voorlopers van testosteron in het lichaam, zoals DHEA en androsteendion. Echter, toegediend bij vrouwen leidt dit tot een zwakke androgene reactie en zwak anabool effect. Kortom, zeker geen onschuldige middelen.

More than a woman

Anabolen zijn eigenlijk officiële geneesmiddelen met veel bijwerkingen. Voor vrouwen zijn sommige ongewenste bijwerkingen, die behoorlijk snel kunnen optreden, zelfs van permanente aard. Het gaat hierbij niet alleen om gezondheidsrisico's maar met name om veranderingen van het uiterlijk. Anabolica maken bijna letterlijk een kerel van je! Wanneer anabolica tijdens de zwangerschap gebruikt worden kan dit tot stoornissen van het ongeboren kind leiden. Gezien de onomkeerbaarheid van de effecten en de mogelijkheid om met gerichte training en een uitgekiend voedingspatroon je lichaam te verfraaien lijkt niet één, niet twee maar minimaal tien keer nadenken op z'n plaats.

* Het PCO-syndroom, oftewel het polycysteus ovarium syndroom, is een ovulatiestoornis die bij een klein percentage bij vrouwen voorkomt. Men gaat er vanuit dat de oorzaak genetisch bepaald is. Het syndroom wordt o.a. gekenmerkt door een onregelmatige en of uitblijvende menstruatie, overmatige lichaamsbeharing en acné. Dit wordt veroorzaakt door hoge testosterongehaltes in het bloed.

** Boer, A. de, S.F. van Haren, F. Hartgens, D. de Boer. A.J. Porsius. Onderzoek naar het gebruik van prestatieverhogende middelen bij bodybuilders in Nederland. Universiteit Utrecht en NeCeDo, Capelle a/d IJssel, 1996.

Sport & Fitness 112, september/oktober, 2002