Kwaliteit Illegale Middelen

Door Olivier de Hon, Bart Coumans & Rens van Kleij

Beste NeCeDo,

Ik wil anabolen gaan gebruiken, maar ik weet dat er veel vervalsingen op de illegale markt zijn. Hoe kan ik weten of iets echt is? En een andere vraag is, welke risico’s loop ik als ik vervalste anabolen ga gebruiken?

L.J.

Vandaag zag ik als arts-assistent chirurgie op de Spoedeisende Hulp van ons ziekenhuis een patiënt, een bodybuilder, met een enorme ontsteking in zijn rechterbil. Dit abces was 10 dagen nadat hij zich met stanozolol had geïnjecteerd ontstaan. De man is opgenomen en hiervoor geopereerd. Wij vragen ons af of dit abces is ontstaan door slechte hygiëne (vuile naald?) of dat stanozolol zelf hier een rol in speelt.

Met vriendelijke groet,

T.F.

Beste L.J. en T.F.,

Dit zijn aspecten van de dopingproblematiek waar velen tegenaan lopen. Al jaren is bekend dat een deel van de middelen op de illegale markt vervalst is en dat er daardoor een verhoogde kans op vervuilingen bestaat. Als je kijkt naar verschillende onderzoeken over de illegale handel in Nederland dan vind je daar schattingen van vervalsingen variërend van 50 tot 80%. Deze gegevens zijn gebaseerd op hele kleine steekproeven en op persoonlijke inschattingen van insiders. Om beter zicht te krijgen op het percentage vervalsingen en in welke mate vervalst is heeft het NeCeDo onderzoek verricht naar de kwaliteit van de illegale middelen. Het totale rapport (Hon, O. de, R. van Kleij. Kwaliteit van Illegale Dopingmiddelen. Een inventarisatie van de kwaliteit van illegaal verhandelde dopinggeduide middelen en van de mogelijke gezondheidsrisico’s bij gebruik van deze middelen. NeCeDo, Capelle a/d IJssel, 2005) is trouwens te vinden en te downloaden via Publicaties.

Eerder onderzoek

Al eerder is er onderzoek gedaan naar de illegale handel in dopinggeduide middelen. Zo heeft het NeCeDo naar aanleiding van Kamervragen een verkennend onderzoek uitgevoerd naar de handel in dopinggeduide middelen in Nederland (Koert & van Kleij, 1998). Hieruit bleek dat sprake was van een omvangrijke handel. Naar schatting bedroeg de jaarlijkse omzet zo’n 70-90 miljoen euro. Er waren toen reeds diverse aanwijzingen dat in toenemende mate de kwaliteit van de verhandelde middelen terugliep. Respondenten schatten dat 60 tot 70% van de verhandelde middelen vervalst (anders gezegd niet authentiek) was.

In een vervolgonderzoek van Oldersma en anderen (2002) werd gemeld dat het percentage vervalste middelen sinds 1998 leek te zijn toegenomen tot zo’n 75-80%. Tevens bleek de handel via het internet toe te nemen alhoewel de omvang van de “internet handel” nog in geen verhouding stond tot die van de “reguliere handel”.

Doel onderzoek

Ondanks de bovengenoemde onderzoeken bestond er in Nederland geen goed zicht op de kwaliteit van illegaal verhandelde dopinggeduide middelen en de daardoor veroorzaakte gezondheidsrisico’s. Er zijn meerdere bewijzen dat het probleem bestaat. Er zijn gevallen bekend waarbij mensen werden opgenomen bij de spoedeisende hulp in ziekenhuizen in verband met vervuilde dopingproducten. De vraag van dr. T.F. hierboven illustreert dat. Ook medisch specialisten geven aan meer dan eens dopinggebruikers als patiënt tegen te komen. Ook rapporteren bellers aan de Doping Infolijn over ervaren gezondheidsklachten die variëren van milde tot ernstige, van flinke acné tot zelfmoordneigingen. Het doel van dit onderzoek is om een actueel en zo representatief mogelijk inzicht te verkrijgen in de kwaliteit van illegaal verhandelde dopinggeduide middelen in Nederland en de mogelijke gezondheidsschade daarvan.

Onderzoeksmethoden

Centraal in het onderzoek staan de analyses van 336 illegale producten die geanalyseerd zijn op de aanwezigheid van dopinggeduide middelen. De producten waren van 1998 tot en met 2004 op de zwarte markt verkrijgbaar. Daarnaast is een literatuuronderzoek (zowel van de wetenschappelijke als van de “grijze” literatuur, zoals krantenberichten) uitgevoerd. En verder zijn 38 interviews afgenomen bij gebruikers en andere ingewijden en zijn 14 discussieforums op internet bezocht gedurende een periode van 16 maanden.

De belangrijkste resultaten

Herkomst

De illegale producten die in Nederland verkrijgbaar zijn, zijn uit de hele wereld afkomstig. Nederland is een erkende handelsnatie, en met de grote handelspartijen die in Nederland worden overgeslagen of die Nederland simpelweg passeren, kunnen ook illegale dopingmiddelen in de praktijk meeliften. Als regio’s van herkomst blijven Oost-Europa en de landen rondom de Middellandse Zee populair. Het Middellandse Zeegebied wordt door gebruikers geroemd om de hoge kwaliteit van de producten die daar te verkrijgen zijn. Landen uit het Midden-Oosten zoals Iran en Irak zijn in opkomst als bronlanden, net als China.

Soorten middelen

In figuur 1 staat een overzicht van de soorten producten die zijn geanalyseerd op basis van de gedeclareerde inhoud. Er wordt onderscheid gemaakt in androgene anabole steroïden of AAS (zoals nandrolon, testosteron, stanozolol), groeihormoon, clenbuterol, middelen tegen bijwerkingen (zoals humaan choriongonadotrofine of HCG, tamoxifen, diuretica) en middelen om af te vallen (zoals schildklierhormonen, efedrine).

Figuur 1. Soorten (van de in beslag genomen) middelen

Zoals verwacht vormen androgene anabole steroïden de overgrote meerderheid (82%). Negen procent van de middelen bestond uit de precursors van anabole steroïden (zogenaamde pro-hormonen zoals DHEA en norandrosteendion). De overige middelen worden slechts sporadisch aangetroffen, wat consistent is met de gebruikerspraktijk waarin groeihormoon en clenbuterol, als ze gebruikt worden, meestal tegelijkertijd met AAS gebruikt worden. Dit geldt als vanzelfsprekend ook voor de middelen die op de markt zijn tegen bijwerkingen, aangezien deze zich uitsluitend richten op enkele van de bijwerkingen die gepaard gaan met het gebruik van AAS. Gebruikers van pro-hormonen en middelen om af te vallen gebruiken meestal één product per keer.

Kwaliteit

Om aan te geven wat de kwaliteit is van een doping geduid middel is gekeken of de stof die op het etiket staat (gedeclareerde stof) er ook daadwerkelijk in zit. En of het gehalte (of hoeveelheid) tussen het etiket (gedeclareerde gehalte) en de daadwerkelijk gevonden hoeveelheid overeenkomt. Daarvoor is een indeling gemaakt die in tabel 1 is te zien.

Tabel 1. Indeling van de kwaliteit van dopingmiddelen op de zwarte markt

Wat bleek bij de analyse van de door de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) in beslag genomen spullen is dat slechts 43% voldeed aan de eisen van kwaliteit (zie figuur 2). Kwaliteit is gedefinieerd als de juiste stof zit erin en het gehalte wijkt minder dan 10% af van wat op het etiket staat.

Figuur 2. Overzicht kwaliteit van in beslag genomen dopingmiddelen

Om een concreet voorbeeld te geven. Binnen één partij is gekeken of er kwaliteitsverschillen waren. Het betrof een partij nandrolon decanoaat (zie figuur 3). Te zien is driemaal een nandrolonverpakking, met driemaal dezelfde batchnummers, maar op één verpakking is overduidelijk een ander stempel gebruikt om het batchnummer aan te geven. Deze bevinding komt overeen met de ervaring van de IGZ dat er in de praktijk naast de handel in illegale dopingmiddelen ook een handel in valse verpakkingen en namaak batchstempels bestaat. Alle drie de inhouden bleken overigens vals te zijn. Er stond op het etiket dat er 100 mg/ml in zat, maar dat bleek 33, 41 en 67 mg/ml te zijn.

Figuur 3. Driemaal nandrolon, driemaal zelfde batchnummers en driemaal vervalst.

Trends

Afgaand op de eerder genoemde onderzoeken leek het erop dat het aantal vervalsingen in de afgelopen jaren was gestegen, van 60-70% naar 75 tot 80%. De in dit onderzoek uitgevoerde analyses laten een ander beeld zien. Ten eerste ligt het gemiddeld percentage lager, namelijk 57%. Een ten tweede lijkt het percentage vervalsingen min of meer stabiel te zijn geweest in de afgelopen jaren. Door namelijk gebruik te maken van de resultaten van de in het verleden door de IGZ uitgevoerde analyses kon terug worden gekeken in de tijd (tabel 2).

Tabel 2. Door de Inspectie voor de Gezondheidszorg aangetroffen vervalsingen per jaar

Hoe zit het met de wet?

De illegale handel in dopinggeduide middelen, oftewel het verkopen van geneesmiddelen buiten de gangbare kanalen (meestal de apotheek) om, is in strijd met de Wet op de Geneesmiddelenvoorziening (WoG) en is sinds 1999 strafbaar gesteld in de Wet Economische Delicten (WED). Het praktische gevolg hiervan was dat de maximale straf voor dit soort overtredingen sinds 1999 is verhoogd naar zes jaar gevangenisstraf en/of een boete van de vijfde categorie (op dit moment €45.000,-). Deze strafverhoging heeft tevens tot gevolg dat bij strafrechtelijk onderzoek naar mogelijke overtreders van de WoG een veel groter arsenaal aan opsporingsmethoden en dwangmiddelen kan worden gebruikt, waaronder het openen van verpakkingen, het in verzekering stellen van verdachten en het opnemen van vertrouwelijke communicatie, bijvoorbeeld door middel van telefoontaps.
De kwaliteit van de middelen is een minder belangrijk item tijdens het speuren naar overtreders, maar dit aspect wordt wel meegenomen bij het bepalen van de strafmaat. Het in omloop brengen van schadelijke stoffen wordt als een zwaarder vergrijp gezien als de handelaar zich ervan bewust is dat de kwaliteit van de producten die hij of zij verkoopt slecht is.

Hoe onderscheid je echt van vals?

Enkele knullige uitzonderingen daargelaten, is er geen goede praktische manier om met een middel in de hand te bepalen of het betreffende middel een vervalsing is of niet. Een labanalyse is hiervoor de geëigende methode, maar dopinggebruikende sporters hebben hier in de praktijk geen beschikking over. Vandaar dat in de praktijk vaak een trial-and-error benadering wordt gebruikt waarbij de mate van spier- en/of krachtgroei als bewijs wordt gezien dat het geen vervalsing betreft. Maar ook op deze manier gerustgestelde gebruikers lopen risico’s: de kwaliteit van de vervalste producten schommelt behoorlijk en een product dat er vanaf de buitenkant hetzelfde uitziet, met onder ander hetzelfde batchnummer en dezelfde houdbaarheidsdatum, kan zeer verschillend gedoseerd zijn.

Conclusies

Nog nooit is in Nederland een dusdanige hoeveelheid illegale dopingmiddelen geanalyseerd en bovendien over een periode van vier jaar. Geconcludeerd kan worden dat de kwaliteit van de illegaal te verkrijgen dopinggeduide middelen slecht is. Tenminste 50-60% van de producten levert niet wat op de verpakking staat gedeclareerd. Vervalsingen zijn er in alle vormen: er zitten andere, vergelijkbare stoffen in het product verwerkt of er zit te weinig of zelfs (2 maal) te veel van de werkzame stof in. In 7% van de gevallen is geen enkele werkzame stof in het product verwerkt. Kortom, het varieert van 0-200% van hetgeen op het etiket staat.

Op basis van de beschikbare gegevens kan gesteld worden dat de gebruikers van illegale dopingmiddelen een serieus risico lopen op gezondheidsschade. Niet alleen door de bijwerkingen die de gebruikers van de middelen zelf kunnen krijgen, maar ook door de wijze waarop deze middelen worden gebruikt: in verschillende combinaties met vaak zeer hoge (gedeclareerde) doseringen. Bovendien brengt het gebruiken van vervalste dopingmiddelen extra gezondheidsrisico’s met zich mee. De doseringen zijn volstrekt onvoorspelbaar, wat betekent dat ook de ondervonden bijwerkingen onvoorspelbaar worden. Een enkele keer vormen ook de onhygiënische omstandigheden waaronder de vervalsingen worden gemaakt een acuut gezondheidsrisico.

Sport & Fitness 129, juli/augustus 2005